Czy szkoła to więzienie?
Czy zastanawiałeś się kiedyś, skąd wzięły się dzwonki, ławki ustawione w rzędach i sztywne godziny lekcyjne w szkole? Dlaczego szkoła uczy raczej posłuszeństwa niż kreatywnego myślenia? Te pytania prowadzą nas wprost do początków nowoczesnej edukacji masowej, a konkretnie do działalności General Education Board (GEB), instytucji ufundowanej przez Johna D. Rockefellera w 1903 roku.
Interesują Cię inne tematy? Sprawdź poniższe artykuły:
Inspiracje
Edukacja domowa
Wybierasz się w podróż ? Sprawdź poniższe artykuły:
Europa – artykuły
Azja – artykuły
Ameryka Północna – artkuły
Ameryka południowa – artkuły
Afryka – artykuł
Spis treści:
1. Rockefeller
John D. Rockefeller był jednym z najbogatszych ludzi w historii. Zbił fortunę na rynku ropy naftowej dzięki firmie Standard Oil, która zdominowała przemysł naftowy w USA pod koniec XIX wieku. W 1903 roku założył General Education Board (GEB). Była to fundacja filantropijna, która miała wpływ na kształtowanie amerykańskiego systemu edukacji, szczególnie na Południu USA. GEB wspierała rozwój szkół, ale też miała własną wizję tego, jak edukacja powinna wyglądać. Rockefeller wspierał rozwój medycyny akademickiej. Jego fundacje finansowały reformę edukacji medycznej w USA (tzw. raport Flexnera z 1910 roku), która ustandaryzowała kształcenie lekarzy i oparła je na modelu naukowym – co miało zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki (np. marginalizację medycyny naturalnej).
2. General Education Board (GEB) – fakty i cele
GEB zostało stworzone jako organizacja filantropijna, która miała na celu „unowocześnienie” edukacji w USA, szczególnie na Południu. W praktyce jednak jej działania miały jasno określony cel:
- Ustandaryzowanie i ujednolicenie systemu edukacji.
- → Stworzenie jednego modelu szkoły masowej, który można wdrożyć w całym kraju.
- Nacisk na dyscyplinę, posłuszeństwo, systematykę.
- → Szkoła miała uczyć dzieci przestrzegania reguł, punktualności, pracy w strukturze hierarchicznej.
- Kształcenie „użytecznych obywateli” – czyli robotników i urzędników.
- → Cytat z raportu GEB:
- „We shall not try to make these people or any of their children into philosophers or men of learning, or men of science. […] We do not want these people to become doctors, lawyers, or preachers. The task is simple. We will organize children to work efficiently.”
- – choć kontrowersyjny, pokazuje intencje skupione na użyteczności społecznej, nie na wolności myślenia.
- Model edukacji zawodowej i praktycznej dla biednych.
- → Dzieci z niższych klas miały uczyć się pracy fizycznej lub podstawowych funkcji społecznych, a nie nauk humanistycznych czy krytycznego myślenia.
🟠 GEB zapoczątkowało system, który przypominał produkcję przemysłową – z uczniami jako produktami: ustandaryzowanymi, posłusznymi, gotowymi do funkcjonowania w kapitalistycznym społeczeństwie.
Jeden z najczęściej cytowanych (choć nie do końca potwierdzonych) cytatów Rockefellera brzmi:
„Nie chcę narodu ludzi myślących. Chcę narodu pracowników.”
Choć jego autentyczność jest dyskusyjna, to dobrze oddaje ducha reform wprowadzanych przez GEB.
3. Szkoła jak więzienie? Porównanie struktur
Ta metafora nie jest przesadzona – wielu pedagogów, psychologów i socjologów zauważa strukturalne podobieństwa między szkołą a zakładem karnym, szczególnie w modelu pruskim (który do dziś funkcjonuje w wielu krajach, w tym w Polsce).
🔒 Podobieństwa strukturalne
| Szkoła | Więzienie |
|---|---|
| Dzwonki oznaczające zmianę lekcji | Dzwonki oznaczające zmianę aktywności |
| Numery klas / identyfikacja | Numery cel / więźniów |
| Stały nadzór nauczycieli | Stały nadzór strażników |
| Rygor czasowy i porządkowy | Rygor czasowy i porządkowy |
| Ograniczona autonomia | Ograniczona autonomia |
| Obowiązkowe siedzenie w ławkach | Obowiązkowe pozostawanie w celach |
| Kary za nieposłuszeństwo | Kary za nieposłuszeństwo |
❌ Minusy obecnego modelu szkolnego
Tłumienie kreatywności i inicjatywy.
– System punktów, ocen i testów faworyzuje schematyczne myślenie i powielanie wiedzy.
Brak personalizacji.
– Każde dziecko jest inne, ale uczy się tego samego w tym samym tempie.
Niewolnictwo czasu.
– Uczniowie nie mają wpływu na rytm dnia ani na metody nauki.
Niska motywacja wewnętrzna.
– System oparty na karach i nagrodach, nie na pasji i ciekawości.
Brak nauki umiejętności życiowych.
– Finanse, zdrowie psychiczne, relacje, praca zespołowa – wciąż marginalne.
Przygotowanie do życia w systemie, a nie do życia z sensem.
– Celem jest „przygotowanie do pracy”, a nie rozwój człowieka jako osoby.
4. Czy to teoria spiskowa?
Świat internetu pełen jest treści sugerujących, że GEB i Big Pharma stworzyły system edukacji i opieki zdrowotnej tylko po to, by masowo produkować posłusznych pracowników i uzaleźnić ich od leków. Choć brzmi to dramatycznie, prawda jest bardziej złożona i mniej sensacyjna:
- Edukacja przemysłowa powstała z potrzeby wydajnego zarządzania społeczeństwem,
- Elity miały interes w tworzeniu klasy pracującej lojalnej wobec systemu,
- Nie był to spisek, ale świadoma polityka społeczna oparta na interesach gospodarczych.
Różnica polega na intencji: teoria spiskowa sugeruje tajne plany i złą wolę, podczas gdy rzeczywistość to często pragmatyzm, bez refleksji nad skutkami ubocznymi. To był raczej projekt „społecznego zarządzania” niż spisek – ale efekty są podobne.
Czym różni się teoria spiskowa od krytyki systemowej?
| Krytyka systemowa | Teoria spiskowa |
|---|---|
| Oparta na faktach, źródłach, analizie historycznej | Opiera się na domysłach, plotkach, emocjach |
| Pokazuje mechanizmy władzy, wpływu, zależności | Sugeruje tajne porozumienia i ukryte agendy elit |
| Może być udowodniona (np. dokumenty, raporty) | Często nie da się jej zweryfikować |
| Proponuje reformy lub alternatywy | Zazwyczaj tylko oskarża i podważa wszystko |
Więc jak to wszystko nazwać?
To niekoniecznie „spisek”, ale systemowy projekt edukacji zgodny z interesem elit przemysłowych – który ignorował rozwój indywidualny i wolność myślenia na rzecz wydajności, lojalności i hierarchii.
I faktycznie:
- system szkolny wzmacniał posłuszeństwo i powtarzalność,
- hamował kreatywność i krytyczne myślenie,
- przygotowywał do pracy, a nie samodzielnego życia.
5. Co można zmienić – konkretne, realne kierunki reformy
MODELE ALTERNATYWNE:
Edukacja demokratyczna (np. szkoły Sudbury, Summerhill):
– Dzieci decydują, czego i kiedy się uczą. Pełna autonomia i współodpowiedzialność.
EduScrum / Agile Learning:
– Uczenie w projektach, samodzielne cele, praca zespołowa.
Mikroszkoły i szkoły leśne (Forest School):
– Mniej formalne, bardziej praktyczne, z dużą ilością ruchu i doświadczeń.
Edukacja domowa / unschooling:
– Indywidualna ścieżka edukacyjna w zgodzie z zainteresowaniami dziecka.
W TRADYCYJNEJ SZKOLE MOŻNA WPROWADZIĆ:
Więcej pracy projektowej niż testów.
Mniej ocen, więcej informacji zwrotnej (feedback).
Elastyczne podejście do programu i czasu.
Uczestnictwo uczniów w podejmowaniu decyzji.
Wspieranie myślenia krytycznego i dialogu.
Wprowadzenie tematyki emocjonalnej i zdrowotnej (edukacja emocji, relacji, stresu, ciała itd.).
6. Polskie szkolnictwo dziś — odbicie XIX-wiecznego modelu?
Choć historia GEB i modelu przemysłowej edukacji ma korzenie w USA, jej skutki są wyraźnie widoczne także w Polsce, mimo innych uwarunkowań kulturowych i historycznych. Obecny system edukacji w Polsce w dużej mierze dziedziczy cechy modelu pruskiego i przemysłowego, czyli bardzo podobnego do tego, co promowało GEB:
Cechy wspólne z systemem przemysłowym
- Sztywna podstawa programowa – uczniowie mają narzucone, czego i kiedy muszą się uczyć.
- Nacisk na posłuszeństwo, nie myślenie – ocenia się „grzeczność”, „aktywność” rozumianą jako zgodność z oczekiwaniami nauczyciela.
- Egzaminy, testy, standaryzacja – presja wyników i rywalizacji dominuje nad współpracą.
- Hierarchiczna struktura – decyzje zapadają „z góry”, a uczniowie i często też nauczyciele nie mają wpływu na program czy formę nauki.
- Czasowe ramy nauczania – dzwonki, przerwy, siedzenie w ławkach po 45 minut, niezależnie od potrzeb poznawczych.
Skutki tego systemu w Polsce
Wypalenie uczniów i nauczycieli – brak sensu w nauce, nuda, stres i niechęć do szkoły.
Zabijanie motywacji wewnętrznej – dzieci uczą się dla ocen, nie z ciekawości.
Brak przygotowania do życia – uczniowie nie potrafią zarządzać sobą, swoimi finansami, zdrowiem czy emocjami.
Zbyt duży nacisk na wiedzę encyklopedyczną – nie na umiejętności praktyczne czy społeczne.
Problemy z indywidualizacją – dzieci z trudnościami lub uzdolnione „giną” w tłumie.
Dodatkowy kontekst: centralizacja i polityzacja
Polski system jest bardzo centralnie sterowany, co utrudnia innowacje. Częste zmiany w prawie oświatowym, nacisk na „ideologiczne” treści, a nie rozwój osobisty, utrudniają rozwój szkół alternatywnych.
Co już się zmienia?
W Polsce rośnie zainteresowanie alternatywnymi formami nauczania:
- Edukacja domowa – w 2024 roku korzysta z niej już ponad 50 tys. dzieci.
- Szkoły demokratyczne i Montessori – choć to nisza, rosną w dużych miastach.
- Praca projektowa, ocenianie kształtujące, tutoring – pojawia się w niektórych szkołach publicznych i społecznych.
Co możemy zrobić tu i teraz?
Wspierać nauczycieli, którzy chcą zmieniać szkołę od środka.
Szukać lokalnych alternatyw – edukacja demokratyczna, leśna, domowa.
Rozmawiać z dziećmi o tym, jak się uczą, i wspierać ich w odkrywaniu własnych pasji.
Tworzyć społeczności rodziców i edukatorów, by wymieniać się doświadczeniami i zasobami.
Angażować się w zmiany systemowe – lokalnie i ogólnopolsko.
Podoba Ci się moja twórczość? Może ten artykuł wniósł wiele informacji? Może po prostu dowiedziałeś się czegoś ciekawego, wzruszyłeś się, zaśmiałeś? Możesz postawić mi wirtualną kawę, po prostu wesprzeć Twórcę. Będzie mi niezmiernie miło. Ponadto wspierając mnie na Patronite możesz otrzymać ode mnie e-booka “Mój subiektywny przewodnik: Japonia – ścieżkami rodziny nomadów”
6. Podsumowanie
Szkoła, jaką znamy dzisiaj, nie powstała z myślą o szczęśliwych, spełnionych ludziach. Powstała z potrzeby stworzenia porządku w epoce przemysłowej. Dziś jednak żyjemy w zupełnie innym świecie. Edukacja musi nadążać za zmianami, wspierać człowieka jako całość, a nie jedynie trybik w maszynie gospodarki.
To od nas, rodziców, nauczycieli i obywateli zależy, czy będziemy nadal trzymać się starego modelu, czy zbudujemy nowy – bardziej ludzki i wolny.
fotografka
Jak Ci się podoba artykuł?
Jeżeli masz dodatkowe pytanie, napisz
w komentarzu lub napisz do mnie na Instagramie. Ja postaram się Tobie pomóc.
Dodaj komentarz